Sinaptik Budama

Beynimizdeki gereksiz bilgilerden, bir düğmeye basıp kolayca kurtulabilsek güzel olmaz mıydı? Nörobilimde bunun için bir söz vardır; "Beraber ateşlenen nöronlar, beraber bağlanır." Yani şunu demek istiyor; beyninizde bir nöro devreyi fazla çalıştırırsanız, o devre güçlenir. Bir sözü daha eklemeden edemeyeceğim, "Pratik mükemmelleştirir."

İyi de bu bilgiyi zaten biliyorduk. Mesela, ingilizceyi bilmeyen biri, her gün yaptığı pratiklerle, aldığı eğitimlerle o alanda çok ileri düzeye kendini taşıyabilir. Bu herhangi bir sanat dalı ya da herhangi bir iş için de geçerli. Neyi sürekli yaparsak o alanda kabiliyetimiz inanılmaz derecede artıyor. Peki kullanılan bu nöral ağlar harici kalan, yani atıl olan nöral ağlardan nasıl kurtulabiliriz? Merak etmeyin buna da bir yöntem bulunmuş. Adına da "sinaptik budama" denmiş. 

Bu uygulamaya göre, beynimizi bir bahçe gibi düşünelim. Gerçek hayatta bile gözümüz gibi baktığımız bahçemizde yabani otların birikmesini istemeyiz değil mi? Hatta bir tane bile görsek tadımızı kaçırabilir. İşte bizde bahçemizi düşünürken nöronlar arasında sinaptik bağlantıları olan bir tane hayal etmeliyiz. Zor dimi? Bana da öyle geldi. Neyse, biz nöronlarımızı çiçek olarak hayal edelim. 

Bu bahçenin elbetteki bir bahçıvanı da var. Adı da "glial hücresi." Bunlar belirli nöronlar arasındaki sinyali hızlandırırken, diğer glial hücreleri de atıkları ortadan kaldırır; yabani otları temizler, zararlı böcekleri öldürür ve kurumuş yaprakları toplar. Beynimizin budama bahçıvanı da "mikroglial hücreleridir." Sizin sinaptik bağlantılarınızı budarlar.

Buraya kadar güzel anlattık da, ancak hangilerinin budanacağını nasıl biliyorlar?

Bu gizem daha yeni yeni çözülüyor. Araştırmacıların dediğine göre, daha az kullanılan sinaptik bağlantılar, C1q isimli bir protein tarafından işaretleniyor. Mikroglial hücreleri de bu işareti tespit ettiklerinde, bu proteini bağlayıp, o sinapsı yok ediyorlar ya da buduyorlar. Bir "Eternal sunshine of the spotless mind" kadar kolay değil ama beyniniz bunu yapıyor. Bilseniz de bilmeseniz de. Aslında beyniniz bunu yaparak size yeni bağlantılar kurmanız için fiziksel alanlar açıyor. Sizi sizden önce düşünüyor.

Bu alanda uyku da çok önemli. Hiç zihninizin dolu olduğunu hissettiğiniz oldu mu? Belki yeni bir işe veya bir projeye başlamış ve yoğunlaşmışken hissetmiş olabilirsiniz. Sürekli yeni bilgilere maruz kalırsınız ve yeterince de uyuyamazsınız... Bu durumda kafanız gerçekten çok doludur. Ak diyeceğiniz yerde bazen kara bile diyebilirsiniz. Hatalar artabilir. 

Hayatımızda pek çok yeni bilgi öğreniriz. Bunların çoğu da etkisiz, verimsiz ve geçici bağlantılardır. Beyninizde bu bağlantıların bir çoğunu daha verimli yollar kurmak için budama ihtiyacı duyar ve bunu da en iyi uyku esnasında yapar. Bahçıvanımızdan bahsetmiştik, işte glial bahçıvanlar gelerek bu atıkları temizlemek için %60 oranında büzüşüp daralırlar. İlginç değil mi?

"Uykusuz bir beyinle düşünmek, tıpkı vahşi ormanda elinde palayla yürüyerek yol açmaya benzer. Bu, çok yavaş ve çok yorucu bir şeydir. Bu vahşi ormanda o şekilde yürürken, yollar birbirine geçmiş ve ışık aradan süzülmemektedir. Çok iyi bir beyinle düşündüğünüzde ise, aydınlık bir parkta mutlu bir şekilde gezmeye benzer; yollar açıktır ve ağaçlar önünüzü görmenize engel olmaz."

Benzer sebeplerden dolayı, şekerleme yapmak da çok yararlıdır. 10 ila 20 dakikalık bir kestirme ile, bahçıvanlarımızın gelip kullanılmayan bağlantıların temizlenmesi ve yenilerinin gelebilmesi için yer açma şansı verir.

Gelelim en önemli kısma, her ne kadar glial bahçıvanlarımız bu işi yapsa da, uyku esnasında neyin silineceğine karar vermede biz de söz sahibiyiz. Bunlar da "geri dönüşüm" için işaretlenen sinaptik bağlantılardır. Dolayısı ile ne düşündüğünüze dikkat edin ve bunun farkında olun.

Mesela; Game of thrones ile ilgili bölümleri deli gibi izleyip teorilerini de okuduktan sonra, esas işiniz için daha minimum bir zaman ayırdığınızda, bilin bakalım geri dönüşüm için hangi sinapsler işaretlenecektir? Tahmin etmek zor olmasa gerek.

Ya da şöyle bir örnekle devam edersek; iş yerinize gittiğinizde biri ile zıtlaşıp, zamanınızı çalışmanız gereken proje yerine onunla nasıl ödeşeceğinizi hesaplarsanız, tüm sinaptik bağlantılarınızı öç alma konusunda yönlendirmiş ve kendinizi köreltmiş olursunuz. 

Beynimizin bu sisteminden yararlanmak istiyorsak, bizim için en önemli olan şeyleri düşünmemiz gerekiyor. Akabinde bahçıvanımız bu bilgileri güçlendirecek ve önem derecesi az olanları da budayacaktır. Bu şekilde de beyninizin bahçesinde güzel çiçeklerin açmasına ve gelişmesine yardım edeceksiniz. 

Şimdiden herkese iyi uykular ve iyi şekerlemeler!